Het lijkt alsof we corona nodig hadden om te beseffen dat obesitas een probleem kan zijn

De moeizame vaccinatiecampagne is bijna toe aan een volgende fase. Wie jonger is dan 65 maar door een aandoening extra risico op een zware covidinfectie loopt, mag later deze maand een uitnodiging voor een prik in de bus verwachten. Naast onder meer hart-, kanker- en diabetespatiënten komen ook mensen tussen 45 en 64 met een body mass index (BMI, je gewicht gedeeld door het kwadraat van je lengte) van 30 of meer in aanmerking. Een BMI van meer dan 30 wordt gedefinieerd als obesitas.

Voor elke prioritaire vaccinatie zijn er argumenten pro en contra. Niet alle landen geven mensen met obesitas voorrang. Maar overgewicht is een van de grootste risicofactoren om op intensieve zorg te belanden na een coronabesmetting. ‘Dus als je vaccineert om de ziekenhuizen te ontlasten, wat toch de strategie is van de race, dan houdt het perfect steek om na de ouderen ook mensen met obesitas zo snel mogelijk in te enten’, zegt Bart Van der Schueren, endocrinoloog en obesitasexpert aan het UZ Leuven.

De lijn van overgewicht naar Covid-19 is al langer duidelijk en blijkt zowel uit een doorsnede van de patiënten op de afdelingen intensieve zorg als uit internationale studies. Een Amerikaans onderzoek bij meer dan 17.000 covidpatiënten toonde aan dat 77 procent van hen met overgewicht (een BMI van 25 of meer) of obesitas kampte. Uit een studie in het Franse Rijsel bleek dat patiënten met een BMI van meer dan 35
zeven keer meer risico liepen op intensieve beademing. Opmerkelijk: de link is veel sterker bij mannen dan bij vrouwen. ‘En we weten niet waarom’, zegt Van der Schueren.

Begin maart becijferde de World Obesity Federation (WOF) dat wereldwijd negen op de tien coronadoden te betreuren vallen in landen met veel obesitas. De sterftegraad ligt meer dan tien keer hoger in landen waar de helft van de bevolking of meer overgewicht heeft. Daar is België bij, en het is een extra verklaring waarom corona in ons land zo lelijk huishoudt. De WOF besluit samen met de Wereldgezondheidsorganisatie (WGO) dat zwaarlijvigheid na leeftijd de belangrijkste voorspeller is voor een zwaar en mogelijk fataal geval van corona.

Hyperactief

Dat komt omdat overtollig vet op plaatsen waar het niet thuishoort een constante staat van ontsteking creëert. ‘Obesitas is een chronische inflammatoire aandoening’, zegt Van der Schueren. Dat maakt je immuunsysteem hyperactief. ‘Het staat overdreven hard aan. Als dan een virus of bacterie langskomt, kan die makkelijker om zich heen grijpen omdat je systeem niet meer zo goed kan optreden’, zegt Liesbeth van Rossum, internist-endocrinoloog en hoogleraar obesitas aan het Erasmus Medisch Centrum in Rotterdam en coauteur van het boek ‘Vet belangrijk’ over feiten en fabels over vet.

Bovendien verhoogt een teveel aan vet de kans op een trombose, zet het druk op de vrije beweging van de longen en hebben vetcellen receptoren waarop virussen kunnen aanhaken, net als op cellen in de luchtwegen. ‘Vet kan een virusreservoir zijn. Dat is zo bij andere virussen, maar we weten nog niet of dat bij corona het geval is’, zegt van Rossum.

Alles samen maakt zwaarlijvigheid het lichaam extra kwetsbaar voor covid en voor veel andere ernstige ziektes. ‘Vet is echt een orgaan. Het heeft een actieve rol en communiceert met de hersenen’, zegt van Rossum. In vet worden honderden hormonen aangemaakt, waaronder ook ontstekingsremmende en ontstekingsbevorderende. Maar bij te veel vet is dat uit balans, wat tot te veel ontstekingsstofjes leidt. Dat wordt in verband gebracht met onder andere diabetes,
13 vormen van kanker en depressie. ‘Terecht dus dat de WGO obesitas erkent als ziekte.’

Toch wordt er nog altijd lacherig over gedaan, zegt Van der Schueren, die ook voorzitter is van de Belgian Association for the Study of Obesity. ‘Het is precies alsof we corona nodig hadden om in te zien dat mensen met overgewicht meer medische verzorging nodig hebben. Terwijl we dat elk griepseizoen zien. Mensen met overgewicht verliezen levensjaren, bij een BMI boven 40 is dat tien jaar minder. Obesitas belast de gezondheidszorg heel hard. Het blijft verwonderlijk hoe weinig au sérieux dat genomen wordt.’

Mogelijk is dat omdat obesitas uitermate complex is. De belangrijkste reden is een ongezonde levensstijl, maar er zijn er ook andere oorzaken of combinaties van oorzaken. En aan levensstijl wordt al snel schuld gekoppeld, met fatshaming tot gevolg, terwijl stigmatiseren of culpabiliseren nefast is. Van der Schueren: ‘De houding is vaak, ook onder collega’s: ‘Die mensen moeten maar wat minder eten.’ Maar het is geen keuze, mensen zijn er niet gelukkig mee.’

Het probleem wordt alleen maar groter. In 1998 had 41,3 procent van de Belgen een BMI van 25 of meer. 20 jaar later was dat 49,3 procent – de helft dus. Het aantal zwaarlijvige mensen met een BMI van 30 of meer klom van 10,8 procent naar 15,9 procent. Alarmerend: bij kinderen tussen 2 en 4 is een op de tien obees. ‘En we weten dat als je als kind obees bent je 84 procent kans hebt om dat als volwassene nog altijd te zijn’, zegt Van der Schueren.

Er zijn aanwijzingen dat de pandemie die al meer dan een jaar aansleept de situatie er niet op verbeterd heeft, integendeel. De vrijgekomen tijd heeft sommigen gemotiveerd meer te sporten, anderen bewegen door thuiswerk en stress net minder en grijpen sneller naar onmiddellijk voldoening schenkende snacks. In Nederland sprak premier Mark Rutte onlangs over ‘miljoenen extra kilo’s’ die er gezamenlijk zijn bijgekomen.

In de VS rapporteerde de American Psychological Association dat de helft van de millennials ongewenst aangekomen was, met een verbijsterend gemiddelde van
18 kilo. Bij ons komt uit de gezondheidsenquêtes van Sciensano dat corona voor een op de drie volwassenen leidde tot een ‘negatieve impact op het lichaamsgewicht’. Intego, een netwerk van de KU Leuven dat data registreert van meer dan 400 huisartsen in Vlaanderen, zag dat sinds de start van de pandemie 35 procent meer mensen de diagnose van obesitas kregen dan in de jaren voordien.

Behoud van energie

‘Studies spreken van 3 procent gewichtstoename in Europa. Maar de pandemie is nog bezig, ik vrees dat dat nog minstens verdubbelt’, zegt Caroline Braet, als psychologe aan de UGent gespecialiseerd in obesitas. ‘Het is een eenvoudig mechanisme: de wet van behoud van energie. Overgewicht is vaak het gevolg van een verstoorde balans tussen inname en verbruik van energie. De kant van de inname is door ongezonde voeding en een overdaad aan calorieën de jongste decennia verslechterd. Onze veranderende levensstijl en verminderde lichaamsbeweging deden het verbruik geen goed. Corona zet dus een turbo op een trend die al langer bezig was.’

‘Wat je ziet is dat de chronische pandemie van overgewicht clasht met een acute virale pandemie’, zegt van Rossum. ‘En het is dweilen met de kraan open.’

In het Verenigd Koninkrijk sloeg Boris Johnson vorige zomer alarm. Toen de Britse premier zelf hersteld was van acute covid die hem aan de intensieve beademing had doen belanden, stak hij de schuld deels op zijn overgewicht en trok hij prompt 10 miljoen pond (11,7 miljoen euro) uit voor meer bewustmaking. Op een totaal gezondheidszorgbudget van bijna 250 miljard pond is dat een kruimel, en de effectiviteit ervan wordt in vraag gesteld, maar het signaal was er wel.

Ook hier mag de pandemie een wake-upcall zijn, vinden experts. ‘Hoe erg is het als een premier van een land eerst zelf moet beseffen dat vet niet zomaar een extra laagje isolatie is?’, zegt van Rossum. ‘Als ons hart of onze lever ziek is, dan vinden we dat erg. Maar als ons vet ziek is, dan beseffen we dat pas als we een hartinfarct krijgen. Daar moeten we verandering in brengen. Want er is veel kennisachterstand, ook bij het beleid en zelfs in artsenopleidingen.’

‘Het moet beginnen bij een beter begrip’, zegt Van der Schueren. ‘Te lang is gedaan alsof het om een gebrek aan wilskracht bij mensen gaat. Heeft de helft van de mensen dan een gebrek aan wilskracht? Er moet dus meer aan de hand zijn. Daar is een breed maatschappelijk debat over nodig. Je moet haast je samenleving anders inrichten. Het gebeurt ook nog altijd bijzonder weinig dat huisartsen iemands
gewicht ter sprake brengen als iets dat problematisch is. Dat is ook de schuld van de medische wereld. Wij denken vaak dat we iets oplossen met een machine of een pil. Maar het vergt een andere manier van denken om ook de levensstijl aan te passen.’

Betutteling

Ook macro-economisch is het een no-brainer om van obesitasbestrijding een prioriteit te maken. Dat bepleiten gezondheidseconomen al jaren. De OESO, de club van 36 geïndustrialiseerde landen (waarvan in 34 de helft of meer van de mensen te zwaar is), berekende in 2019, net voor de pandemie, dat de zorg voor ziekten die aan obesitas worden toegeschreven 425 miljard euro per jaar kost. De sleutel ligt bij preventie. ‘Zeg maar: preventie met een hoofdletter P’, zegt van Rossum. ‘En met harde maatregelen om de voedselomgeving gezonder te maken. Bijvoorbeeld met prijsprikkels en belastingen op ongezonde producten. Mensen vinden dat al snel betutteling: ‘We moeten toch de kans krijgen om iets lekkers te kopen?’ Wel, de realiteit is: we worden massaal betutteld, maar dan in de ongezonde richting.’

‘Voorkomen is het enige dat we echt kunnen doen’, zegt ook Braet. ‘Want afvallen is heel moeilijk. Wij raden altijd aan: wie overgewicht heeft, probeer het vooral onder controle te houden, want dat levert gezondheidswinst op. In plaats van gedwongen te focussen op afvallen, want dan krijg je een conflictueuze relatie met voeding. Helaas zijn de investeringen in obesitaspreventie bij ons minimaal. Veel meer dan het kenniscentrum Eetexpert, dat met enkele mensen weliswaar heel goed werk levert, is er niet. Dat moet opboksen tegen de industrie, waardoor de boodschap helaas niet aankomt.’

Een groot probleem is dat onze gezondheidszorg vooral curatief is, gericht op behandelen en niet op voorkomen. Obesitas wordt pas echt aangepakt als er al veel gezondheidsleed is geleden. In het geval van morbide obesitas gaat het om ingrijpende bariatrische chirurgie: een operatie die de maag verkleint. Die wordt vanaf een BMI van 40 (of 35 plus bijkomende aandoening) terugbetaald. Dat kan mooie resultaten opleveren, maar er is geen garantie op succes. Net als bij een dieet durft het gewicht van mensen weer naar het oude niveau te jojoën bij gebrek aan verdere begeleiding rond voeding en beweging, want dat zit niet in het pakket. ‘En ze zijn een enorme kost voor de gezondheidszorg. Met één operatie kan je tien kinderen helpen’, zegt Braet.

Van der Schueren stelt het scherp: ‘Iemand die levenslang zijn best doet om niet te zwaar te worden, heeft nergens recht op, want die heeft zich zogezegd niet laten gaan. Maar iemand die zich daar allemaal niets van aangetrokken heeft, krijgt wel een operatie terugbetaald. Dat is niet juist. Als sommige patiënten horen dat een operatie niet wordt terugbetaald in hun geval, is hun reactie: ‘Dan eet ik wel bij tot ik er ben.’ Er is een onlogica.’

Terwijl het volgens specialisten cruciaal is om te maken dat begeleiding via diëtisten en psychologen veel breder toegankelijk is. ‘Elke dag hoor ik van iemand die zich smijt op de meest extreme diëten: keto, paleo, intermittent fasting, enzovoort. In plaats van naar iemand te stappen die professionele hulp biedt’, zegt Braet.

Vermageringsmedicijn

Het goede nieuws is dat de medische kennis over de manier waarop ons lichaam gewicht regelt flink vooruitgang maakt, klinkt het. En veel hoop is gevestigd op nieuwe medicijnen in de vorm van verzadigingshormonen. Zo wordt veel verwacht van semaglutide, dat een gewichtsverlies tot 20 procent kan opleveren. ‘Voor mensen die het niet zien zitten om naar een arts te stappen omdat ze vrezen toch weer te moeten horen dat ze minder moeten eten: er zijn dus medicamenten’, zegt Van Der Schueren.

Maar opnieuw: meer begeleiding is nodig om echt de levensstijl aan te passen. Van Rossum: ‘Het kan niet te bedoeling zijn dat je drie liter cola drinkt en dan een pilletje slikt of een spuitje zet. De medicijnen zijn bedoeld als aanvulling op een gezonde levensstijl, als die alleen niet helpt.’

‘Ik denk dat regeringen in het Westen wat gegeneerd zijn, nu door corona uitkomt dat we obesitas niet gewoon kunnen laten bestaan’, zegt Van der Schueren. ‘Je kan geen bevolking hebben die veel te zwaar is, net zoals je geen bevolking kan hebben die massaal aan de sigaretten zit. Dat is nu wel duidelijk geworden. Als er nu bewustwording komt, is het al veel. Dat zou een goede les uit de pandemie zijn.’